Verhalen van een psycholoog - Vrouwen die vrouwen haten

Was will das Weib? – Sigmund Freud, 1930.

‘Waarom val ik altijd op foute mannen?’ vraagt mijn cliënt, een mooie, artistieke vrouw. ‘Is het mijn jeugd? Of mijn vader? Ik weet dat ik het zelf doe – toch?’ Haar eerste vriendje was ziekelijk jaloers. De tweede dwong haar de relatie geheim te houden en verliet haar. De derde wilde trouwen, maar stal uiteindelijk al haar geld.

Vrouwen zoals deze zijn er veel meer. Ik heb een cliënte die 6000 euro betaalt aan de privé-afkickkliniek en de drugsschulden van haar man – die haar slaat. Een cliënte die zich ‘suggestief’ laat filmen en op Youtube zetten. Een cliënte die enorme maaltijden kookt voor de familie en visite van haar ex – terwijl de ex haar dronken vernedert. Een cliënte die zich door haar vriend laat dwingen tot seks terwijl ze net een miskraam heeft gehad – door haar vriend die vreemd gaat. Steevast is het: ‘Maar ik hou van hem.’

Vrouwen die vrouwen haten. Vrouwen die zichzelf haten. Ik wil ze omhelzen. Ik wil ze door elkaar rammelen. Ik moet me echt elk gesprek weer inhouden om beide niet te doen. Waarom doen ze dit?
De vraag wat de vrouw wil, kwelde al eeuwen voor mij psychologen, filosofen, en pubers op eerste afspraakjes. Toch doe ik een poging hem te beantwoorden. Je kunt het heel complex maken, maar ik probeer hier te laten zien dat menselijk gedrag soms een klein beetje in een model past, en dus in zekere mate te voorspellen is. Wetenschappers worstelen al tijden met wélk model dat het beste te voorspellen is: een nature- of een nurtureverklaring (is gedrag aangeboren of aangeleerd?). In het model dat ik zal gebruiken zitten allebéi deze verklaringen.

Dus, waarom laten deze vrouwen zich mishandelen? Het is makkelijk om te gaan voor de nature-verklaring: 'Het is aanleg.'
Zijn deze vrouwen dan gewoon van nature naïever, meegaander, dommer? Nee, dat zijn ze niet, in het leeuwendeel van mijn ervaringen. Zo ook niet als we teruggaan naar mijn praktijk: als je de artistieke cliënte ziet die voor mij zit, zou je nooit geloven dat ze zich drie keer heeft laten bedriegen. Er zit een werkelijk adembenemende jonge vrouw. Beeldend kunstenaar, ze heeft opdrachten van Genève tot Madrid. Een heldergrijze oogopslag. De juwelen zorgvuldig uitgezocht bij haar kleding. Als ze spreekt, is het langzaam en bedachtzaam, alsof ze het precies goed wil zeggen. Geen naïef popje dat snel in mooie praatjes trapt.

Is het dan nurture, aangeleerd gedrag, 'het is hun jeugd'?
We leren onder meer door afkijken en imiteren. Als je nooit hebt gezien dat je vader je moeder troostte als ze huilde, je nooit straf kreeg als je vocht of je als moeder alles alleen moest doen: dan weet je ook niet beter. Maar niet al deze vrouwen hebben een verkeerd rolpatroon meegekregen vanuit huis. En zelfs als dit wel het geval was, waarom doen deze vrouwen het dan hetzélfde als hun moeders, en niet anders? We leren toch niet alleen van imiteren, maar ook uit onze ervaringen?
Wellicht kan het behaviorisme (een onderdeel van Team Nurture, dat stelt dat gedrag verklaarbaar en observeerbaar is), ons hier een antwoord op geven. Volgens het behaviorisme doen we dingen omdat ze een belonend gevoel geven of een onaangenaam gevoel wegnemen (zie bijvoorbeeld Thorndikes wet van effect, en operant conditioneren). Denk aan de duifjes van Skinner die leren op een hendel te drukken omdat er dan eten uit een luik komt, en het knopje te vermijden dat een schok geeft. Ieder gedrag, hoe raar, stom of (zelf)destructief ook, heeft een doel. Maar welk doel heeft het dan om je te laten slaan? Waarom laten deze vrouwen zich mishandelen?

Bij die vraag houd ik altijd de grondregel uit de sociale psychologie van Lewin in gedachten:

behavior (B) = person(ality) (P) x environment (E)

Gedrag is dus het resultaat van aangeboren neigingen én omgevingsinvloeden (die elkaar versterken). Nature én nurture. En die zijn niet onafhankelijk. Juist omdat je een bepaalde persoonlijkheid (nature) hebt, kun je telkens weer geneigd zijn een omgeving (nurture) die daarbij past op te zoeken: nature zoekt een nurture die hem versterkt. Muzikale mensen maken vaak muziek en ontwikkelen een nóg muzikaler gehoor. Vechtersbazen zoeken vaak omgevingen op waar ze inderdaad klappen gaan krijgen en waar ze leren dat helpt om van je af te slaan.
De mooie vrouw voor mij is dus niet alleen een slachtoffer van haar omgeving (E). Er moet ook iets belonends zijn in die relaties, iets in haar aanleg of persoonlijkheid (P), dat maakt dat ze toch zulke mannen (omgevingen, E) altijd weer opzoekt.

‘Wat dacht je als je vriendje weer pas midden in de nacht iets van zich liet horen?’
‘Ik vond het hartstikke leuk. Dat hij altijd terugkwam. Dat hij toch voor mij koos.’
‘Je wilde hem voor je winnen?’
‘Ja,’ lacht ze, blozend.
Ik kijk naar de juwelen. De perfecte make-up. Ik denk aan de kunstprijzen die ze heeft gewonnen. ‘Is dat belangrijk voor je, ergens erg goed in zijn, winnen?’
‘Ja.’ Klinkt het beslist.
‘Jij zoekt uitdagingen. Juist die mannen die niet meteen een hele hand geven, maar alleen een vinger. Situaties waar je extra je best moet doen. Zodat je wint als ze dan toch naar jou toe komen.’
Haar mond valt open. ‘Ja precies. Maar dat voelt ook ... goed?’

Het voelt goed. Zij doet het voor het spel, om zich uit te dagen. Anderen doen het om zichzelf te straffen, om voor te zijn dat een ander ze straft. Anderen om niet alleen te zijn. Anderen doen het simpelweg omdat ze het altijd zo hebben gedaan en verandering beangstigend is. Deze vrouwen willen hun leven wel anders. Maar er is een even sterke wil om alles te houden zoals het is, en die heet angst, zelfhaat, veiligheid.

Tot die tijd waak ik over ze, de duiven. Ook al luisteren ze niet naar mij, ik hoop dat ze op een dag, per ongeluk, een hendeltje indrukken. Dan stappen ze uit hun Skinner’s box en merken ze dat ze kunnen vliegen.

Jaarlijks zijn er in Nederland zo’n 200.000 slachtoffers van ernstig huiselijk geweld. Eén op de vijf vrouwen ter wereld maakt een vorm van huiselijk geweld mee.


Dit item is geschreven door Marthe van schrijverscollectief Kaf.